Gia Định thất thủ vịnh (1859)

"Gia Định thất thủ vịnh" không rõ tên tác giả, chỉ biết ra đời trong hoàn cảnh xót thương khi người Pháp đã đánh chiếm xong thành Gia Định năm 1859. Trương Vĩnh Ký là người sớm nhất đã sưu tầm bài vịnh này, nhưng lúc đó chỉ được 7 câu 14 dòng. Mãi về sau, Thái Bạch mới sưu tầm đầy đủ và cho in trong "Thi văn quốc cấm thời thuộc Pháp".

Bài vịnh là nỗi lòng của nhà Nho trước thời cuộc đất nước thất thủ về tay người Pháp. Nỗi mong mỏi, đợi chờ những hình ảnh Thành Thang, Võ Vương như mong chờ vị cứu tinh đã không xảy đến và để "con đỏ chốn chông gai". 

Học giả Trương Vĩnh ký đã viết lời giới thiệu trong quyển chuyên khảo của mình về bài vịnh như sau:

Vịnh này ai làm ra thì không có biết rõ, mà văn làm hay, đối đáp cân xứng. Xem hãy còn dài nữa, mà thấy bổn chép có bấy nhiêu, thì ta cũng chép lại bấy nhiêu. Bấy nhiêu cũng đủ hiểu ý tứ và chí khí của kẻ làm. Chính ý là tiếc đất cũ của mình nay đã về tay giặc; đổ cho đạo tuần hườn trời đất đổi dời khiến cho giặc mạnh. Khí giới giỏi, cơ xảo đến đánh mà lấy đi.

P.J.B. Trương Vĩnh Ký.

Đọc lại bài vịnh, chúng ta nhìn thấy lại một trang lịch sử đau thương của dân tộc và đau đớn hơn khi trập tràn trong đó những điển tích, điển cố Trung Hoa được viện dẫn. Sự tất yếu thất bại của vương triều Nguyễn từ thời Minh Mệnh đã xảy đến khi chỉ rập khuôn theo phong kiến Trung Hoa mà quên mất tinh thần dân tộc của những khai quốc công thần triều Nguyễn như Lê Văn Duyệt, Lê Chất và đặc biệt là Thế tổ Gia Long.

Dưới đây là đầy đủ bài vịnh:

Gia Định thất thủ vịnh

1. Thương thay đất Gia Định! Tiếc thay đất Gia Định!

Vực thẳm nên cồn, đất bằng nổi sóng.

2. Tàu khói chạy mây tuôn sông mấy khúc, lờ lạt bến Trâu

Dây thép giăng chớp nhoáng đất ngàn trùng, ngã xiêu thành Phụng.

3. Bờ cõi phân chia khác mặt, trông ra như quáng như mù.

Giang sơn dời đổi lạ mày, tưởng tới dường mê dường tỉnh.

4. Lớp cũ tàn, lớp mới mọc, ngổn ngang xe ngựa đất gò bằng.

Dấu trước lấp, dấu sau bồi, tan nát cửa nhà trời dậy sấm.

5. Inh ỏi súng rền kinh cửa Bắc, hãi hùng trăm họ dứt câu ca

Tò le kèn thổi trời Nam, mờ mịt năm canh không tiếng trống.

6. Hào kiệt tìm phương lánh mặt, sa cơ gió hạc lúc hư kinh

Anh hùng kiếm chốn ẩn thân, sút thế nước cờ cơn lúng túng.

7. Từ Bến Thành trải qua chợ Sỏi loài tanh hôi lang lệ biết bao nhiêu.

Nơi sắp tới Cầu Kho, quân mọi rợ lẫy lừng nên quá lắm.

8. Cầu Thị Nghè cùng nơi Chợ Quán chúa đắc ý vểnh râu.

Chùa Cẩm Đệm trải đến Cây Mai, chịu nghèo ôm bụng.

9. Nơi nơi nổi xóm đạo nhà thờ.

Chốn chốn lập chùa thiêng miếu thánh

10. Dọc dọc ngang ngang mấy lớp, thảy đều chúng nó lâu đài.

Văn văn võ võ hai bên, nào thấy quan ta võng lọng.

11. Ngậm ngùi thay ba bốn lân Gò Vấp, cây cỏ khô thân thế cũng khô.

Bát ngát nhẽ Mười tám thôn Vườn Trầu, hoa trái rụng, người đời cũng rụng.

12. Mấy dặm Gò Đen - Rạch Kiến, ngọn lửa thiêu sự nghiệp sạch không.

Đòi nơi Rạch Lá - Gò Công trận gió quét cửa nhà trống rỗng.

13. Tiếng kêu oan, oan này vì nước, hồn nghĩa dân biết dựa vào đâu?

Thân liều thác, thác cũng vì vua, xương nghĩa sĩ chất đà đầy đống.

14. Sông núi đào, mồ xiêu mả lạc, thương thay kẻ thác chẳng an hồn.

Đường sá đắp, cửa nát nhà tan, cực bấy người còn khôn nỗi sống.

15. Sau trước vầy đàng tả đạo, dân ta đòi bữa đòi suy.

Đêm ngày ỏi tiếng Lang Sa, thế nó càng ngày càng lộng.

16. Cờ sao không thấy phất, bỏ liều con đỏ chốn chông gai.

Áo Võ Vương sao chẳng thấy cài, nỡ để dân đen trong bùn lấm.

17. Đầu Trung nguyên tóc hãy còn dài, công này nhờ Chu Bá, học Xuân Thu xin chớ biếm Hoàn Công.

Tay tả nhậm áo kia khỏi mặc, việc ấy bởi vì ai, học Luận ngữ cớ sao chê Quản Trọng.

18. Bóng xế dặm ngàn trong man mác, nước non này ai thấy chẳng buồn.

Trời chiều chim chóc nhảy lăng xăng, tình cảnh ấy lòng nào chẳng động?

19. Nay ta nhân cảm việc đời,

Vậy mới tả một bài ngâm vịnh:

Dắng dỏi lầu Tây tiếng địch xoang,

Đoái trông thấp thoáng bóng dương tàn.

Giang sơn tám cõi êm tì báo

Thế giới ba ngàn nổi sói lang.

Áy náy người lo ơn cúc dục,

Bâng khuâng kẻ tưởng nghĩa quân vương.

Ai về bến bắc thăm người Võ,

Hỏi cán cờ mao trải mấy sương?